Prošlost srpskog naroda obeležena je mnogim borbama i ratovima u kojima su ljudi morali da učestvuju. Neminovna posledica takvog stanja na ovim našim prostorima je stradanje stanovništva.
Vekovna vladavina Turaka je donela mnogo toga lošeg po naš narod. On je morao nešto da preduzme po tom pitanju. Konačno oslobođenje došlo je krajem 19. veka. Što se tiče Vranja, ono je jedno od poslednjih mesta koje su pale pod Tursku vlast, ali narod se nikada nije pomirio sa tim.
Ratovi za nezavisnost vođeni su u periodu od 1876. do 1878. godine. Konačne borbe za oslobođenje Vranja vođene su 17. i 18. januara 1878. godine. Srpska vojska je 19. januara ušla u oslobođeni grad.
Ovako teška borba nije mogla biti zaboravljena, a da ne bi pali u zaborav oni koji su izgubili živote za slobodu Vranja i okoline, a ujedno i da bi se ovekovečila ova bitka, sud Opštine vranjske je 1902. godine raspisao konkurs za izradu spomenika borcima palim za oslobođenje Vranja i okoline. Javio se veći broj kandidata ali je komisija odabrala vajarsko delo Simeona Roksandića, naveo je Rista M. Simonović u svom delu “Društvena istorija Vranja”.
Spomenik palim oslobodiocima Vranja izgledao je ovako: srpski vojnik u punoj ratnoj opremi, u stojećem stavu bio je okrenut prema jugu, ispod njegovih nogu bila je zgažena turska zastava, a s njegove leve strane bio je okrznuti top. Vojnik je u desnoj ruci držao podignutu zastavu, a u levoj je bila puška s bajonetom. Vojnik je postavljen na postolju visine 2,5 metara koje je imalo četiri crne mermerne ploče s belim slovima. Spomenik se nalazio južno od zgrade Načelstva Okruga vranjskog i istočno od hotela “Vranje”. Okolni prostor bio je ograđen tarabama i zasađen cvećem.
Na južnoj ploči nalazi se posveta palim junacima koji su poginuli pod komandom knjaza Milana M. Obrenovića IV.
Na istočnoj ploči nalaze se imena jednog potporučnika i vodnika kao poginulih, a ispod njih desetari, vojnici i dobrovoljci.
Na zapadnoj ploči tekst je bio u dve kolone za dobrovoljce – levo 36 a desno 35 imena poginulih.
Severna ploča bila je prazna.
Spomenik je završen i svečano otkrivanje oslobodiocima Vranja palim u Drugom srpsko-turskom ratu 1877-1878. godine, bilo je 7. maja 1903. godine, na dvadesetpetogodišnjicu oslobođenja grada i okoline.
Od tada pa nadalje, svake godine 31. januara na ovom mestu su održavane svečanosti grada. Obeležavanje nije dugo trajalo jer je bugarska vojska ušla u Vranje 4. oktobra 1915. godine i ostala do 4. oktobra 1918. godine. Oni su još odmah zverski srušili ovaj spomenik i odneli ga u Sofiju gde su pravili oružje od njega. Od 4. oktobra 1918. godine do 28. juna 1929. godine postolje spomenika je bilo bez vojnika.
Vajar Simeon Roksandić je sačuvao kalup spomenika. Druga verzija je bila nešto većih dimenzija, a sada su table bile bele sa crnim slovima i sa izmenjenim tekstom. Svečano otkrivanje ove druge verzije spomenika bilo je 28. juna 1925. godine, ali zvanični program otkrivanja izveden je četiri godina kasnije.
Ovaj spomenik bio je na postolju do početka Drugog svetskog rata, kada su ga, opet Bugari 20. oktobra 1941. godine srušili i preneli kod severne strane gimnazije, gde je i ostao do kraja rata. Na postolje je vraćen tako polomljen juna 1946. godine. Table su bile polomljene a postavljene nove sa novim tekstom i tako je bilo do 1973. godine. Tada je angažovan mermerni kombinat iz Novog Pazara “Ukras” koji je izgadio mermerne table sa originalnim tekstom (prva verzija) i dodata je četvrta (na prvobitnom je nije bilo). Svečano otvaranje bilo je 31. januara 1974. godine.
Ovaj spomenik vranjanci zovu “čika Mita”. Kao dokaz o velikim bugarskim fašističkim zverstvima i zločinima “čika Mita” je i danas bez leve ruke i puške, zaključio je Miodrag Pešić u svom delu “Vranje”.
Foto: “Vranje” Miodrag Pešić
Spomenik žrtvama bugarskih zverstava u Prvom svetskom ratu, drugi je koji nas podseća na iste okupatore. Prema Miodragu Pešiću podignut je krajem 1921. ili početkom 1922. godine, a prema Risti M. Simonoviću u leto 1922. godine, i to severno od Gradske crkve.
Za vreme Drugog svetskog rata bugarski fašisti su srušili ovaj spomenik, baš kao što su i “čika Mitu” i Spomen-kosturnicu u Surdulici (svi spomenici su zbog njihovih terora koje su sprovodili nad nedužnim stanovništvom, a kako bi to prikrili). Pošto je postament bio veoma težak ostao je neuništen a gornji deo zakopan severozadno od spomenika. Prema pisanju Pešića, obnovljen je 1951. godine.
Vranjski kamenorezac Velimir Dimitrijević Velja uradio je identičan spomenik koji je otkriven 1951. godine, navela je Emilija Ostojić u svom delu “Vranje na raskršću”. Na Dan oslobođenja Vranja u Prvom svetskom ratu, 4. oktobra 2003. godine, na četvrtoj strani spomenika postavljena je spomen-ploča vojvodi Petru Bojoviću.
Prilikom pripreme za proslavu tridesetogodišnjice oslobođenja Vranja, 1974. godine, pokrenuta je inicijativa za izgradnju spomenika revolucije, koji treba da čuva uspomenu 954 poginula borca i 660 rodoljuba koje su fašisti streljali.
Spomenik revolucije čuva uspomenu na veliku epopeju i herojstvo 954 poginula Vranjanaca u Drugom svetskom ratu.
Simbolika je vrlo jasna i ohrabrujuća. Život pobeđuje smrt.
Dete u naručju majke, ponosno uz oca, junaka i ratnika. Na konjima vrancima uzdignute glave jašu napred, u novi svet. Pogled je uperen na istok, u izlazeće sunce.
Spomenik je rad poznatog beogradskog vajara Anta Gržetića. Povodom 41. godišnjice oslobođenja Vranja u Drugom svetskom ratu, postavljen je 1985. godine ispred Učiteljskog fakulteta, napisala je Emilija Ostojić.
Projekat podržao grad Vranje. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.