Vazdindjape bari bavlal palo o jurtjuberi o Baka Prase. Šundjepe but verzije godjalipe thaj dikhipe kola kerdje presija upral esavko butikeribe e jutjuberesko, te vakera sar soj o avokatija bare kvalifikacijencar. Sine bari panika taro „manušipeamare ternengo“, akava butikeribe kerdja fenomeni taro „jutjuberipe“, oleskoro popularibe maškar o terne hem bihaljovibe ja te vakera negativikano dikhibe ko „daja hem dada ko but generacije“. Numaj sa akava so čhivela amen te godina si i retorika e marutnibaski thaj e holjakoro vakeribe taro solduj riga. Nesave taro manuša lendarna vakedje khanilo, hem odoleja sosi odova „na dikhibase, ladjake, thaj bilačho mothavipe“.
Ando „Zakoni o javnom redu i miru“, i dujto rig manuša,rodena o linč e Baka Prasetesko, thaj o trito si o MUP-i, a o štarto si o tužilaštvo… Sar so sine hem but droma dji akana o „jutjuberi mudrica“ hem o „ratnici“ ulavena sine poro godipe, odoleja so dena phikaribe ja mothavena poro bimangipe premal nekaste ja nesose. Ola sar but droma, kerdje khanilipe sa okolenge so sinelen poro ja aver dikhibe, kola sinelen pere aktija ja faktija, vaš sakoja lengiri solucija,kerdje problemi, vaš sakoneskoro vakeripe, sinelen pučipe, a jekhutni solucija kola dena e marutnipnaske si olengoro karakteri bute mothavdipasko.
O sajber marutnipe si manušikano problemi, kova si sa pobuter ano amaro djivdipe thaj kolestar hari vakeripe, hem na kerenape adekvatnikane prevencije hem sankcije. O marutnipe ando Jutjube thaj amalikane netvorkija, netvorkija so ule sar fenomeni amende, kolende na kerdjape baro istražuibe, hem nanegodipe te haljovenpe o forme e maripnaskere. Nane pharo amari godi te haljol hem te djanel, so marnipen ovela hem agorkerelape fizikalnikane maripenaja, psihikane maripenaja hem maltretiribaja. Jekh kotar avdisutne thaj sa bobuter modelija marutnipasko si o marutnipe ando Internet, kola mothavenape sar modelija kote si garavdo o muj e marutneskopalo ekrani thaj kote na dičholao bangipe thaj sa odova so kerdja.
Palo disavo istražuibe, o internet marutnipe doljela paše ozolo 35% kotar sa o numero e čhavorengoro. Sa dji kaj o manuša na haljovena so si o sajber maltretiribe sar soj hem čače, pharipe e milja manušengoroakava ka ovel hem ponoduri. O marutne na haljona so na trubula te kerelpe o bilačhipe upral o manuša. O bilačhipe anela o bilačhipe, o tolerisibe, predrasude anena dji ki natolerancija, a odova anela dji ko bimangipe hem sa o modelija marnipasere. Nesavo istražuibe mothavdja so baro numero e marnengoro andi piri holji thaj marnipasko mothavipe, ikaljela poro na pačivalipe thaj na zoralipe. Odola manuša, buteder lendarna haljovenapesar mukle manuša ja te ovel lenge šukar, ola nane arakhle ja dikhle ko avaka them, numaj olengoro butikeribe sine majbut bilačho, kote sine frdime thaj na sinelen zoralipe te funkcionišinen normalno.
O barjaribe e avutne tehnologijako dindja amenge te dja anglal ko amaro djivdipe, numa uzo odova isi hem sufisticirimi hem suptilikano modelikote kerelape lošnipe hem marutnipe jek jekhese. Sar barjola i tehnologija, but marutne haljovenape zorale so našti te kerelpe lenge khanči, garavenape palo ple ekranija thaj tastature. Isi sa pobaro numeroe manušendar upral kaste kerelape bilačhipe, bičhalenape hovavne mesažijataro hovavno profili. Majbut olendar taro targetirime si o čhavore, ja manuša kolen šaj lokhe te hovave, hem manušen kola isilen aver dikhibe olendar.
O generacijsko marutnipe ljelja te barjol bizo te vakera diso te ovel. Akalenge trubula te čhinavelpe o drom a o institucije te ljen akaja buti sar čačutni, te haljon la sar problemi i te keren buti ano late, te čhinaven thaj te sankcionišinen olen. Majčačuno modeli te agorkerelpe akaja situacija si te arakhelpe e marutne, kote godinaja kaj si but zoralo, numa ov si ando peste jekh garavdo darutno manuš. O marutne ko piri angluni buti,kana kerena o khanipe upral o manuša so mangen,ola kontrolikerena i buti, numa hem pohari našavena poro zoralipe thaj i kontrola. Olen kamela te ignorišinipe, hem blokirinipe, trubula te dikhen sare so čhiveja tut leja, ja vakereja kotar situacija so sijan, numaj te na kerdjen khanči odoleja, trubula te mothavipe ki dijek kotar institucije. Uzal o marutno thaj okova so dikhlja o marnipe, trubula te den poro žutipe a marnese thaj te cidelpe o marno. Na trubula te dikhelpe akaja buti hem te na vakera te ova anonimna.
O institucije trubula te keren piri buti, te reorganizinenpe adaleja sar so djala anglal i tehnologija, trubula te anenpe neve kanunija, kolencar ka sankcionisinenpe esavke buča hem te regulisinipe o amalikane netvorkija thaj portalija kolendar na djanaja kola si thaj so si. Sa amen trubula te ova godjale, te phandljam amare jakha ko esavke problemija, ja na keraja diso, odova mothavi amendar, sar jekhe manuše, kova isile poro alusaripe so ka kerel, odova mothavi save sjam thaj so sijam.
Dikhaja so ando digitalnikane platforme kerenape nevipena so nane nisose, hovavne idealija šuzipaske, hovavno manušipe, thaj sa akava dikhaja so anela dji ko standardi manušikane dikhibasorothaj o mentalno sastipe e čhavorengoro thej ternengoro. O pharipe olengere mothavipasoro šaj te ovel but trašutno, odoleja so šaj te našalen plo djivdipe, odolese si o informisibe thaj sikljovibe but inportantno buti. Akate si but ko pharipe o čhavore, kote kerdjape istražuibe, kote 86% kotar terne ando amalikane netvorkija sakova dive, nane len kontrola kotar dada dija, hem odoleske isi šaipe te ovel bilačjipe taro „sajber“ marnipe, kova šaj te ovel sakodiveskoro darutnipe.
O amalikane netvorkija sar soj o TikTok, kova si akanaske majpopularno aplikacija ko sumnal, akava majbut dikhen o čhavore. Dikhen hem Fejsbuk, Instagram, thaj aver. Akala kotar vakerde amalikane netvorkija, akana kerelape medijosko istražuibe, sose isi šaipe sare te dikhen o bilačhipe, kote si khanile lafija, numa hem o predatori te avel dji ko kontakt e čhavorencar, manipulirinen lencar te hovaven. E manušen akana sigate daravkerdja o mudaribe jekhe čhavoresoro kova bimangindoj „igra izazova“ ando TikTok tasadjape. Akava si jek ulavdo problemi ko anav „igra izazova“ (challenge) ando amalikane netvorkija kola si but droma bilačhe, kola šaj te anen dji ko jek fatalnikano anibe („Plavi kit“, -Izazov „Nestanak na 72 sata“, „Polomi glavu“ – izazov, „Gutanje praška za veš“-izazov „Igra davljenja“, „Padanje u nesvest“ thaj but avera). Ando sumnal thaj amende si hramorisarime pobuter khuvdipe, kote sine egzamplija taro meribe ando khelipe akalekhelibaste „igre izazova“.
Ando akala amalikane netvorkija ovena hem vakerenape thana maribase, kote avela dji ko baro khvdipe. O pedofilija mothavenape sar generacija thaj hovavena hem manipulisinena e tikne čhavencar. Panda sar problemi sine hem i situacija e koronaja viruseja, kote ando amalikane netvorkija majbut dikhljape. O aplikacije sar soj o „TikTok“ ulo čhavorikano hem ternengoro than kote majbut nakhavdje piri vrjama. O nakritikuimo kontakti e čhavorencar thaj e ternengoro premal olengoro dikhibe ando netvorkija kote silen muklipe, hem kote o dada dija na keren kontrola, odova anela dji ko pobaro pharipe so anela dji ko amalikano marnipe, thaj sa aver negativikane buča so kerena o problemi te ovel pobaro.
O problemi panda avela hem kotar nainformiribe thaj nadjandipe e dadengoro dijengoro hem e sikavnengoro, te vakera sar olengoro bidjandipe te delpe godi e čhavorenge taro internet. Ando avdisutno them si bari kontrola, numa kotar butikeribe e internetesoro našti te kerelpe. Šeruno si ando medije te mothavelpe so trebela te kerelpe informisibe hem sikljovibe vaš preventikano arakhibe.
Ando dikhipe akale problemesko, trubula ando informisibe te barjaripe o godipe vaš digitalnikano sikljovibe thaj te zorjarelpe o kapaciteti vaš arakhibaske e čhavoren thaj e ternen taro marnipe ando internet. Ando barjovibe ko digitalnikano them rodela te ovel tut djandipe thaj pozitivikano dikhibe hem normalikano komuniciribe ando net. Mangav te vakerav tari influenca vaš šukar keribe buti ando digitalnikani tehnologija, trubul te ovel kontrola ando butikeribee internetesko hem te oven kakonija kola ka astaren hem ka keren presija upral o marnutne ando internet.
Foto: Ministarstvo informisanja i telekomunikacija